Alevi-Kızılbaş-Bektaşilik’in çeşitleri ve yerel isimleri

Alevi-Kızılbaş-Bektaşilik’in çeşitleri ve yerel isimleri

ALEVÎLER, Türkiye ve bazı komşu ülkelerde Alevi isminin yanında yöresel olarak çeşitli isimlerle isimlendirilirler. Ayrıca kendi aralarında bazı gruplara ayrılırlar.

1. Abdallar (Abtallar): Abdallar Anadolu’da Afyon Dinar, Amasya, Çorum Mecitözü, Denizli, Kırşehir, Konya, Samsun Havza ve Sivas illerinde yaşarlar.

 

2. Akdeniz Alevileri: Nusayrilerin kendilerinin adlandırılmasını istedikleri isimdir.

 

3. Akyazılı: Bulgaristan’daki Kızılbaşlara mahalli olarak verilen bir isimdir.

 

4. Alawi: Arap Aleviler olan Nusayrlerin kendilerini adlandırdıkları isimdir.

 

5. Ali İlahiler. P. Anastas, Kuzey Irak’ta Şabaklar ve Kakaîler’den başka, üçüncü ve gizli bir fırka olan Bacora isimli bir gruptan daha bahseder. Bunlar da Kürt asıllı olup, kendilerine Ali’llahi derler. Ayrıca Melikoff da İran’ın kuzey bölgelerinde yaşayan Ali’llahiler olduğunu söylemektedir. Bunlar Kızılbaş olarak bilinirler ve “Goren” ya da “Karapapak” isimleri ile de tanınırlar. Bu topluluk Hz. Ali’nin ilahlığına inanır.

 

6. Ali Koçlular. Ali Koçlular, Seyit Ali Sultan’ın soyundan geldiğine inanılan ve Bulgaristan’da yaşayan guruptur.

 

7. Amucalar: Osmanlı Arşivi kayıtlarında kabilenin adı Ammiler, Emmiler, Amuga, Amuca ve Amuca Oğulları olarak yer almaktadır. Bulgaristan’da 26 köy, Türkiye’de ise 42 köy olmak üzere, toplam 68 adet köy Amuca’dır. Romanya ve Yunanistan’daki köy sayısı belli değildir.

 

8. Arapkirli: Türkmen Alevîlerin kendilerine verdikleri bölgesel isimdir.

 

9. Arap Uşağı: Arap Alevîler olan Nusayrîlere Adana’da verilen isimdir.

 

10. Aşiret: Tokat Zile ve çevresinde, Sıraçlar’a verilen isimdir. Sıraçlar’ın bir kısmı, Sıraç isminin Sünnîler tarafından aşağılayıcı anlamda kullanıldığını iddia ederek, kendilerine “aşiret” denilmesini isterler.

 

11. Ateşbagî: İran’da Ehl-i Hak olarak bilinen Alevîlerin 40 köyden meydana gelen bir koludur. Etnik köken olarak genellikle Kürttürler.

 

12. Aydınlılar: Ege Bölgesi’nde Tahtacıların iki kola ayrılan grubundan birisine yöresel olarak verilen isimdir.

 

13. Baba Yadigarı: İran’da Ehl-i Hak olarak bilinen ve bir kısım Alevîler için kullanılan yöresel bir deyimdir.

 

14. Bacvanlar: Musul’un kuzeyinde ve Khosar’da yaşayan Alevî topluluğudur. Zohab ve Luristan’da da kolları vardır. Kürtçe, Türkçe, Arapça ve Farsça karşımı bir dille konuşurlar.

 

15. Bedreddinîler: Bedreddinîler, Amucalar içinde bir koldur. Bedreddinîler’in dinî kıyafetlerinde “şemle” isimli bir başlıkları bulunur. Bunu “Peygamber’in hırkasından bir parça, kırk parçasından biri bizde” derler.

 

16. Beydililer: Abdalların yöresel olarak kendilerini adlandırdıkları isimdir.

 

17. Bektaşîler: Anadolu’da genellikle şehirde yaşayan ve bir tarikat yapısı içinde hareket eden Alevîlere verilen isimdir.

 

18. Caferîler: Caferîlik; Onikincilik, İsna-Aşeriyye, İmamiyye veya İmamilik olarak adlandırıldığı da olur. Şiîliğin çoğunluk mezhebidir. Günümüzde İran İslam Cumhuriyeti'nin resmi mezhebidir. İsmailîlik ve Zeydilik ile birlikte Şiî meşrebinin fıkhî mezheplerinden biri sayılmaktadır.

 

19. Carcar: Abdallara yöresel olarak verilen isimdir.

 

20. Cehelten (Çiğilten): İran Azerbaycan’ında yani Güney Azerbaycan’da, Tebriz Bölgesi’nde yaşayan Alevî topluluğuna verilen isimdir. Bunlara Kırklar da denir.

 

21. Çarek: Kürt Alevîler olan Zazalara,   Doğu Anadolu Bölgesi’nde Erzincan, Tunceli ve Sivas Bölgelerinde verilen isimdir.

 

22. Çarşambalı: Alevîlere yöresel olarak verilen bir isimdir.

 

23. Çaylaklar: Ege Bölgesi’nde Tahtacıların iki kola ayrılan grubundan birisine yöresel olarak verilen isimdir.

 

24. Çepniler: Çepniler Anadolu’nun bir Türk yurdu haline gelmesinden en önemli vazifeyi yerine getirmiş bir Oğuz boyudur.

 

25. Deliorman Kızılbaşları: Bulgaristan, Yunanistan ve Trakya’da yaşayan Amucalara Bulgaristan’da verilen yöresel isimdir.

 

26. Dimilî: Kürt Alevîler olan Zazalar’a,   Doğu Anadolu Bölgesi’nde Erzincan, Kiğı ve Motki Bölgeleri hariç, diğer bölgelerde verilen isimdir. Ayrıca konuştukları lehçe olan Zazacaya da Dimilî denir.

 

27. Ehl-i Hakklar: İslamiyet'in Şiîliğe yakın ve Gnostisizm, Mani, Zerdüştçülük, Hinduizm, Yahudilik, Hristiyanlık ve İslamiyet öğretilerini içeren eklektik bir koludur. İran’da Garagoyunlu (Karakyonlu), Goren (Gören/Cören) ve Tork-i Siyah olarak da bilinirler.

 

28. Elçiler: Alevîlere yöresel olarak verilen bir isimdir.

 

29. Fakçılar: Abdalların yöresel olarak kendilerini adlandırdıkları isimdir.

 

30. Gavum (Kavim): Ordu Yöresi’nde Türkmen Alevîleri olan Nalcıların kendilerine yöresel olarak verdikleri isimdir.

 

31. Gawanda: Abdallara Kürtlerin verdiği yöresel ismidir.

 

32. Gorenler: İran’ın Tebriz Bölgesi’nde yaşayan Alevî Karakoyunlu ile Karapapak Türklerine verilen isimdir.

 

33. Gülşenîler: Bulgaristan’daki Bektaşîler; Amucalar, Ali Koçlular, Bedreddinîler ve Kızıldeliler olmak üzere dört grupta toplanır. Ali Koçlu ve Bedreddinîlere halk Gülşenî demektedir.

 

34. Hubyarlar: Tokat çevresinde, Sıraçlara verilen isimdir. Sıraçların bir kısmı, Sıraç isminin Sünnîler tarafından aşağılayıcı anlamda kullanıldığını iddia ederek, kendilerine “aşiret” denilmesini isterler.

 

35. İsmailîler: İsmailîlik, Şiîlik'te Cafer-i Sadık öldüğünde yedinci İmam olarak Musa ibn Cafer el Kâzım'ın yerine, Cafer-i Sadık'tan önce ölmüş olan İsmail ibn Cafer'i kabul eden mezheptir.

 

36. Kakaîler: Kendilerini Kürt Şarliler boyundan sayan Kakaîler, Büyük Zap Irmağı'nın aşağı mecrasında; Musul vilayeti’nde Tell-Laban, Basatliya, Kabarli, Harab el-Sultana köylerinde ve Aşair-i Sab'a idari bölgesinde otururlar.

 

37. Karakoyunlular (Garagoyunlular): İran’ın Türkiye sınırına yakın bölgeleri olan Maku, Hoy ve Urmiye bölgeleriden yaşayan Alevîlerin Karakoyunlu Aşiretinden olanlarına verilen isimdir. Aynı bölgede yaşayan Akkoyunlular ise Alevî değil, Şiîdirler. Ehl-i Hakk ve Tork-i Siyah olarak da bilinirler. Bunlara Goren de denirse de, kendilerine böyle denmesinden hoşlanmazlar.

 

38.Karmatîler: Karmatîlik, Şiîlik İsmailîlik mezhebinin Fatımiler'in imamlığını kabul etmeyen koludur.

 

39. Kırklar: İran Azerbaycan’ında yani Güney Azerbaycan’da Tebriz çevresinde yaşayan Alevî topluluğuna verilen isimdir. Bunlara Cehelten de denir.

 

40. Kızılbaşlar: Günümüzde Alevî ile aynı anlamda kullanılmaktadır.

 

41. Kızıldeliler: Trakya’da 56 köy, Yunanistan’da 35 köyleri vardır. Bunların erkânları Ali Koçlular ile aynıdır. Kızıldeli Erkânı’ndaki Bektaşîler, Alevîler gibi mürşitlerine dede derler. 12 posta oturana da post babası adı verilir.

 

42. Nakşi Bektaşîler: Trakya’da ki bütün tarikatlarda olduğu gibi, Nakşibendi Bektaşîleri’nde de kadının rızalığı şarttır. Nakşi Bektaşîleri’nde muhabbet sırasında ilk nefesi Bacıana okur. Bazen bazı Bektaşî babaları “Kadınların yükleri çok ağır. Geleni gideni ağırlıyorlar. Esasında babalığın büyük yükünü kadınlar yapıyor” diye şaka yapmaktadır.

 

43. Nalcılar: Karadeniz Bölgesi’nde yaşarlar. Özellikle Bayburt, Giresun, Gümüşhane’nin Kürtün ilçesi, Ordu’nun Ünye ve Fatsa ilçeleri, Samsun, Trabzon, Zonguldak’ın Ereğli ilçesi bölgelerinde bulunurlar.

 

44. Nusayrîler: Nusayrîler Suriye'nin Lazkiye, Banyas illeri ile, Hatay, Adana ve Mersin'de yerleşmiş, Alevî inancında olan Araplardan meydana gelmiş bir gruptur. Suriye yönetimindeki Esadların da mensubu olduğu Nusayrîler, Suriye'de sayıca azınlık (Suriye'nin toplam nüfusunun yüzde14'ü) olmalarına rağmen iktidardadırlar.

 

45. Otman Babalılar: Trakya’da Kırklareli’nin Alevî-Bektaşî köylerinde Otman Babalı olarak tanınan topluluklar mevcuttur.

 

46.Poşalar: Adana, Ankara, Çankırı, Denizli, Gaziantep, Kocaeli, Sivas ve Tokat’ta yaşayan Alevî Çingenelere verilen bölgesel isimdir. Mesela Poşalar Sivas bölgesinde davul-zurna çalarak geçimlerini temin etmektedirler. Hatta Poşalar arasında “Oğlum; adam olmak istiyorsan davul-zurna, adam olmaya niyetin yoksa mektep orada” lafı ünlüdür.

 

47. Rafızîler: Rafizilik bir İslam mezhebidir. Rafizilik, Şia Mezhebi'nin 21 kolundan birisidir. Sözlük anlamı olarak Rafizi kelimesi "terk eden, ayrılan, bırakan kimse" manalarına gelir. Rafizilerin en önemli özelliği, Birinci Halife Ebubekir ve İkinci Halife Ömer'i sevmemeleridir.

 

48. Sarliler (Sarılılar)

 

Kuzey Irak’ta yaşayan Kakaîlerin talibi olan bir topluluktur. Büyük Zap ırmağının, Hezil ırmağı ile birleştiği yerde toplam yedi adet köyde yaşarlar. Bu köyler Süfoye, Metret (bu isimde iki köy vardır), Tel el-Liben, Gezeken, Verdek ve Kargaşa’dır.

 

49. Sır Talipleri: İran’daki Alevîlerin bir kesimi için yöresel olarak kullanılan bir isimdir.

 

50. Sıraçlar: Sıraçlar, Tokat merkez olmak üzere, Sivas, Yozgat, Çorum ve Amasya’da yayılmış durumdadırlar. Anadolu’da en yaygın oldukları yer, 18 köyü olan Tokat’ın Zile ilçesidir.

 

51. Sırtı Sarılar: Genellikle İç Anadolu’da, özellikle Çorum civarındaki Alevîler için kullanılan bir deyimdir.

 

52. Surh Serler: Anadolu’da özellikle İran’da Alevîlere verilen mahalli isimlerden birisidir. Surh Farsçada “kırmızı”, ser ise “baş” demektir. Yani Farsça surh ser, “Kızılbaş” demektir.

 

53. Şabaklar (Şebekler): Bruinessen’e göre Şabaklar, Irak’ta Dicle ve Büyük Zap Nehirleri arasında kalan alanda ve Musul’un doğusunda birkaç düzine köyde hayatlarını sürdürmektedirler.

 

54. Tahtacılar: Tahtacılar Anadolu’da İzmir, Aydın, Manisa, Muğla, Denizli, Burdur, Isparta, Antalya, İçel, Adana, Kahramanmaraş, Gaziantep ve Toroslar’da yaşarlar. Doğu Anadolu gibi bazı yerlerde başka isimlerle anılırlar. Türkmen, Çepni, Çaylak, Aydınlı, Ağaçeri ve Karaya isimleri, Tahtacılara verilen bazı isimlerdir. Her Türkmen Tahtacı değildir ama her Tahtacı muhakkak Alevîdir.

 

Tahtacılarda kadınla erkek aynı statüdedir. Toplumda saygın bir yeri vardır. Erkek kadının muhafızı ve gardiyanı değildir. Tahtacılardaki bir atasözü bunu gayet güzel ifade etmektedir: “Kadını er değil, ar korur.” Bu ilke, kadına duyulan saygı ile birlikte, kadının toplumdaki saygın yerini de belirlemektedir.

 

Tahtacılardaki yedi farz:

 

Musahip edinmek…

Mürebbiye düşmek…

Rehber sahibi olmak…

Mürşide inanmak ve bağlanmak…

Aşina bulmak…

Peşine olmak…

Çiğildeş olma...

 

55. Talibîlar: Anadolu’da Alevîlere verilen mahalli isimlerden birisidir.

 

56. Tatlar: Bir kısmı Azerbaycan’da bir kısmı güney Anadolu’da yaşayan Alevi topluluğudur. Antalya’da bu ismi soyadı olarak kullanan Aleviler bulunmaktadır.

 

57. Teberler: Abdalların yöresel olarak kendilerini adlandırdıkları isimdir.

 

58. Tencililer: Abdalların yöresel olarak kendilerini adlandırdıkları isimdir.

 

59. Tork-i Siyahlar. İran’da Ehl-i Hakk, Goren veya Garagoyunlu (Karakoyunlu) olarak bilinen Alevî topluluğunun başka bir isimidir.

 

60. Türkmenler: Ege Bölgesi’nde Tahtacıların kendilerini yöresel olarak adlandırdıkları isimdir.

 

61. Vefaîler: Türklerin şaman (kam) inançları ve yaşam tarzı ile İslam’ın, özellikle de Hz. Ali’nin siyasi ve dini kişilik yorumlarının bütünleştiği Vefaîlik, özellikle Selçuklu sonrası dönem Türkmenler arasında çok etkili olmuştur. Bu tarikatın görüşlerini Baba İlyas Horasanî’nin Anadolu’ya taşıdığı bilinmektedir. Vefaîlik, günümüzde Alevîlik olarak tanımlanan Türk-Halk İslam anlayışının da temel taşlarından birini meydana getirmektedir. Alevî dedelerinin elinde bulunan icazetnamelerin bazısı Ebu’l-Vefa’ya kadar dayanmaktadır. Çok daha ilginci ise, hem Osmanlı, hem de Safevi İslam anlayışının Vefai kökenden beslenmesidir. Bir farkla ki, Osmanlılar Ebu’l Vefa, Baba İlyas, Hacı Bektaş silsilesinden gelen Bektaşîlik çevrelerine daha yakın iken; Safeviler, Horasan çevresi, Vefaîlik ve Babailik çevrelerine yakın olmuşlardır. Buna rağmen Hacı Bektaş Veli, Osmanlılar kadar Safevilerde de sevilen ve saygı duyulan biri olmuştur. Bunu bizzat Şah İsmail’in şiirleri de kanıtlar.

 

62. Yörükler: Andrews’a göre Alevî Yörükler Afyon, Emirdağ, Bilecik ve Bozüyük’te yedi bölgede yaşamaktadırlar. Fakat Yozgat merkez ile Tarsus’ta bazı bölgelere yayıldıkları da ifade edilmektedir. Konuştukları dil Türkçe ve Anadolu lehçeleridir. İnanışları Alevî Müslümanlık olarak belirtilmiştir.

 

Grup kimliklerinin ayrımında din, aşiret yapısı ve meslek sıralaması şeklinde bir derecelendirme mevcuttur. Andrews’a göre, Koşay 1930’larda aldığı notlara bakarak, Manisa Alaşehir’e bağlı Sazdere, Bahadır ve Kozluca köyleri ile Manisa Sarıgöl’ün Alemşahlı köylerinin Tahtacı ve Çepni değil, Alevî Yörük olduğunu iddia eder.

 

63. Zazalar: Çoğunlukla Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde yaşayan, Kırmançi (Kurmanca)’dan farklı Kürtçe konuşan ama Türk kökenli olduklarına inanılan Alevî topluluğuna Zaza denir. En yoğun oldukları vilayetler Adıyaman, Bingöl, Elazığ ve Malatya’dır.